Εφηβική και νεανική σεξουαλικότητα: Ο δύσκολος δρόμος προς την ωρίμανση

Μιλώντας για σεξουαλικότητα το μυαλό μας πάει κατά κύριο λόγο στην γενετήσια  πράξη μεταξύ ενηλίκων. Στην πραγματικότητα, όμως, η σεξουαλικότητα αφορά και άλλες σεξουαλικές δραστηριότητες, αλλά και μια σειρά διεγέρσεων και δραστηριοτήτων που χρονολογούνται ήδη από τη βρεφική ηλικία.
Η σεξουαλικότητα ενυπάρχει στο άτομο από τη γέννησή του και ενδείξεις αυτής μπορούμε να δούμε στη στύση του βρέφους, στην ενασχόληση με τα κόπρανα του νηπίου, στις ρομαντικές επιθυμίες του μικρού παιδιού, στις ονειρώξεις. Ωστόσο, αυτή η σεξουαλικότητα έχει ποιότητα πολύ διαφορετική από εκείνη του ενήλικα. Στην παιδική ηλικία είναι που μπαίνουν οι βάσεις που καθορίζουν στη συνέχεια την ομαλή ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη, την ανάπτυξη του χαρακτήρα, καθώς και το αν θα αναπτυχθούν κλινικά συμπτώματα κυρίως μετά την περίοδο της εφηβείας. 

Η εξέλιξη της σεξουαλικότητας στο παιδί και τον έφηβο

Η ήβη εκτείνεται χρονικά από τα εννέα χρόνια μέχρι και το εικοστό έτος της ηλικίας, ενώ η μετεφηβική φάση φτάνει μέχρι και το εικοστό τρίτο έτος. Φέρνει στο σώμα ποικίλες και ριζικές αλλαγές και κινητοποιεί ορμόνες που σχετίζονται με την ανάπτυξη του φύλου. Η εφηβεία είναι κάτι παραπάνω από τις αλλαγές στο σώμα. Είναι μια ενεργή ψυχική διαδικασία που επιτρέπει την ψυχική αναδιοργάνωση και τελικά τη συναισθηματική ενσωμάτωση των σωματικών αλλαγών της ήβης. Το πώς θα γίνει αυτό είναι μοναδικό για το κάθε άτομο και εξαρτάται από την ατομική και οικογενειακή του  ιστορία, καθώς και από συνιστώσες που δρουν σε ασυνείδητο επίπεδο.
Ό,τι έχτισε ο έφηβος στην παιδική ηλικία αποδομείται και ξαναχτίζεται με τελικό στόχο την συναισθηματική αυτονομία και την οικοδόμηση της σεξουαλικής ταυτότητας. Ο έφηβος προσπαθεί να τακτοποιήσει τις εσωτερικές αλλαγές που συντελούνται και αυτό φυσιολογικά γίνεται με τρόπο ταραχώδη, εξ’ου και μιλάμε για «κρίση της εφηβείας». Ο έφηβος χρειάζεται να παραιτηθεί από την ισορροπία των προηγούμενων χρόνων, προκειμένου η ενήλικη σεξουαλικότητα να αφομοιωθεί στην υπό διαμόρφωση προσωπικότητα. Έτσι, η αναταραχή την περίοδο αυτή είναι κομμάτι της φυσιολογικής ανάπτυξης και της διαδικασίας ωρίμανσης. 
Η παιδική σεξουαλικότητα θα λέγαμε ότι έχει αυτοερωτικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι το παιδί βρίσκει το αντικείμενο του ενδιαφέροντός του κυρίως στο ίδιο του το σώμα. Σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο μια σωματική ζώνη γίνεται η ερωτογόνος ζώνη, π.χ. η στοματική, όταν το βρέφος θηλάζει ή ανακαλύπτει τον εαυτό του και τον κόσμο βάζοντας πράγματα στο στόμα, η πρωκτική, όταν ασχολείται με τον έλεγχο των σφιγκτήρων. 
Με το πέρασμα στην εφηβεία το σώμα του εφήβου είναι πια έτοιμο για αναπαραγωγή. Η σεξουαλική ενέργεια (ενόρμηση*) επικεντρώνεται περισσότερο πλέον στα γεννητικά όργανα, και κανονικά στρέφεται σε ένα σεξουαλικό αντικείμενο έξω από τον εαυτό και το σώμα. Η εκλογή σεξουαλικού αντικειμένου αρχικά γίνεται νοερά και ο βασικός χώρος όπου διαδραματίζεται η σεξουαλική ζωή του νέου είναι η φαντασίωση.

Σεξουαλικές φαντασιώσεις και η λειτουργία τους

Στην εφηβεία κεντρικός είναι ο ρόλος των σεξουαλικών, αλλά και των επιθετικών/ καταστροφικών φαντασιώσεων. Βασική θέση σε αυτές έχει η σεξουαλική επιθυμία του παιδιού για τους γονείς, του γιου για τη μητέρα και της κόρης για τον πατέρα, που αναβιώνει στην εφηβεία μετά την οιδιπόδεια φάση που ήταν γύρω στα 3 χρόνια. Από τις βασικές ψυχικές λειτουργίες της εφηβείας είναι η υπέρβαση και απόρριψη αυτών των φαντασιώσεων, αλλά και η χειραφέτηση από την εξουσία των γονιών. Βέβαια, οι φαντασιώσεις της εφηβείας συχνά διατηρούνται σε ασυνείδητο επίπεδο και έτσι θεωρούνται φυσιολογικά όνειρα όπως, το να ακούει κάποιος τους γονείς να συνουσιάζονται, να αποπλανάται από τα αγαπημένα πρόσωπα, να απειλείται με ευνουχισμό κλπ.
Πολλές από τις δυσκολίες ή και τις παθολογίες που εμφανίζονται στην εφηβεία και την πρώτη νεανική ηλικία, σχετίζονται με δυσκολίες στην διαδικασία υποκειμενοποίησης. Πρόκειται για αδυναμία αυτονόμησης της σκέψης του ατόμου από τον γονέα, αλλά και της αποδοχής και ιδιοποίησης του έμφυλου σώματος, ενός σώματος γυναικείου ή ανδρικού που μπορεί πλέον να αναπαραχθεί. Η μετεφηβική ηλικία είναι επίσης καθοριστική για τη μετάβαση στην ενήλικη ζωή και αποτελεί μεγάλη δοκιμασία για τον ψυχισμό. Όταν το νέο άτομο δεν νιώθει ακόμα σεξουαλικά έτοιμο, αλλά πιέζεται για μια φυσιολογική σεξουαλική ζωή, κάποιες φορές μπορεί να εκδηλώσει ψυχοπαθολογία. 
 Όταν οι παραπάνω φαντασιώσεις  παραμένουν, τότε έχουμε άτομα που δεν μπόρεσαν να αφήσουν την αυθεντία του γονιού και εξαρτώνται από τη δική του τρυφερότητα και προσοχή. Συνήθως είναι κορίτσια που εμμένουν σε μια ολοκληρωτική αγάπη προς το γονιό, που σεξουαλικά δεν μπορούν να λειτουργήσουν ελεύθερα και να αντλήσουν ευχαρίστηση, που κρύβουν τη σεξουαλική επιθυμία πίσω από την τρυφερότητα. Ο ψυχολογικός αποχωρισμός είναι αυτός που τελικά βάζει φραγμό στις αιμομικτικές φαντασιώσεις. 

Σεξουαλική ενέργεια και συμπτώματα 

Η ανάπτυξη της εικόνας του σώματος είναι ο θεμέλιος λίθος της ύπαρξης και της διάκρισης του εαυτού από τον άλλο. Το νέο σώμα του εφήβου από τη μια φέρνει ναρκισσιστική ικανοποίηση, από την άλλη προκαλεί άγχος. Στην εφηβεία υπάρχει φυσιολογικά μια ενασχόληση με το σώμα και ο νέος ενδέχεται να αναπτύξει στοιχεία υποχονδρίας ή να σωματοποιήσει την εσωτερική ένταση, χωρίς αυτό να σημαίνει παθολογία. 
Η σεξουαλική ενέργεια (ενόρμηση) πλημμυρίζει τον έφηβο σε συνειδητό και ασυνείδητο επίπεδο, ασκεί σημαντικές πιέσεις και προκαλεί εσωτερικές εντάσεις που το Εγώ του εφήβου προσπαθεί να ελέγξει. Φυσιολογικά αυτό θα οδηγήσει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα, ενώ σε παθολογικές καταστάσεις η σεξουαλική ωρίμανση θα ανασταλεί ή θα παραποιηθεί. Γενικά όταν η λίμπιντο δεν μπορεί να ικανοποιηθεί με φυσιολογικό τρόπο  και το άτομο αδυνατεί να επεξεργαστεί ψυχικά τη σωματική σεξουαλική διέγερση, τότε προκαλείται άγχος και η ένταση που παραμένει σε σωματικό επίπεδο οργανώνεται σε ένα σύμπτωμα ή πάθηση π.χ. υστερία, υποχονδρία, ψυχοσωματική πάθηση. «Η Αγγελική ήδη από τα 16 χρ. είχε παρουσιάσει διατροφικές διαταραχές χάνοντας σημαντικά βάρος. Πέντε χρόνια αργότερα παρουσιάζει ψυχοσωματικά προβλήματα στο γαστρεντερολογικό σύστημα.»

Τα συμπτώματα άλλωστε μπορεί να είναι μια άτυπη και μεταμφιεσμένη έκφραση σεξουαλικών επιθυμιών που ασυνείδητα θεωρούνται απαγορευμένες από το νεαρό άτομο Π.χ. Τα δερματικά προβλήματα, ο φόβος της νεαρής κοπέλας για την εξέταση του γιατρού και η αποφυγή, κρύβουν τον κρυφό της πόθο για το άγγιγμα από έναν άντρα. 
Όταν η λίμπιντο δε βρίσκει ικανοποίηση τότε μπορεί να μετατραπεί και σε φόβο. Ο ενήλικας αρχίζει να φοβάται σαν παιδί ότι είναι μόνος, χωρίς ένα αγαπημένο πρόσωπο που θα τον στηρίξει και θα καταπραΰνει το άγχος του. «Δεν πάω πουθενά μόνη μου, αγχώνομαι…» Μαρία, 19 χρ.
Σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν υπερβολικές άμυνες και η ενόρμηση έχει παραλύσει, βλέπουμε νέους υπερβολικά συμμορφωμένους και εξαρτημένους από την οικογένεια, νέους που ουσιαστικά αρνούνται να μεγαλώσουν. «Όταν τελείωσε το  σχολείο έπρεπε να βγω στον κόσμο,  δεν ήθελα να μεγαλώσω.» Χρήστος, 21 χρ.
Στον αντίποδα, κάποιοι αντιμετωπίζουν το άγχος από την κοντινότητα που διατηρούν με τους γονείς αποσύροντας μαζικά την λίμπιντο** από κείνους μέσω ενός βίαιου ή σπασμωδικού αποχωρισμού, κρατώντας κρυφή τη νοσταλγία που νιώθουν για αυτούς. Αντ΄ αυτού μπορεί να επενδύσουν την λίμπιντό τους σε γονεϊκά υποκατάστατα, αρχηγούς ομάδων, ομάδες, σχέσεις με συνομηλίκους, σε μια προσπάθεια να νιώσουν ελεύθεροι. 
Σε άλλη περίπτωση ο έφηβος που διατηρεί την λίμπιντο στους γονείς στρέφοντας το συναίσθημα στο αντίθετο και έτσι η αγάπη γίνεται μίσος και ο σεβασμός περιφρόνηση. «Μισώ την μάνα μου, στο σπίτι ζω σε μια κόλαση» Ανδρέας, 23χρ.
Στην περίπτωση που ο έφηβος δεν μπορέσει να επενδύσει αλλού τη λίμπιντό του, τότε αυτή μπορεί να μείνει δεσμευμένη στον εαυτό, οδηγώντας σε κλινικές καταστάσεις όπως ιδέες μεγαλομανίας. 
Η ανάπτυξη διατροφικών διαταραχών, κυρίως η ανορεξία, αποτελούν μεταξύ άλλων προσπάθεια αποφυγής της σεξουαλικότητας και της θηλυκότητας
Κάποιες φορές στην προσπάθειά του να αμυνθεί απέναντι στις σεξουαλικές και επιθετικές ενορμήσεις που τον κατακλύζουν, στρέφεται εναντίον κάθε ευχαρίστησης που θα μπορούσε να αντλήσει από τον ύπνο, το φαγητό, τη διασκέδαση. Αναπτύσσει μια ασκητική στάση καταστέλλοντας έτσι κάθε διέγερση.

Έτσι λοιπόν, κλείνοντας, θα λέγαμε ότι ο δρόμος προς την υγιή ανάπτυξη του χαρακτήρα αλλά και προς μια υγιή σεξουαλική ταυτότητα, περνά για τον έφηβο και το νεαρό ενήλικα από δύσβατα μονοπάτια. Αυτά προϋποθέτουν την λειτουργική ενσωμάτωση των σωματικών αλλαγών της ήβης και την λειτουργική επεξεργασία της σεξουαλικής ενέργειας που κατακλύζει τον ψυχισμό. Σε διαφορετική περίπτωση το άτομο οδηγείται σε ψυχοσυναισθηματικές και ψυχοσωματικές διαταραχές, που συχνά χρήζουν εξειδικευμένης βοήθειας. 

*Ως ενόρμηση εννοούμε μια δυναμική διαδικασία, μια τάση που κινητοποιεί τον ψυχισμό προς κάποια κατεύθυνση, και έτσι διακρίνουμε την επιθετική ενόρμηση, την ενόρμηση καταστροφής, την σεξουαλική ενόρμηση.
**Λίμπιντο μπορούμε να θεωρήσουμε την ενέργεια των σεξουαλικών ενορμήσεων, εκείνων που αφορούν στην αγάπη. Θα λέγαμε ότι η λίμπιντο είναι η ψυχική πλευρά της σεξουαλικής ενόρμησης. 

​
Βιβλιογραφία

Freud A.  (2013) Για την εφηβεία. Στο Στεφανάτος Γ. (επ.) Ψυχανάλυση και εφηβεία, Κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, Αθήνα: Εστία

Freud S. (2014) Τρεις μελέτες για τη σεξουαλική θεωρία. Αθήνα: Πλέθρον

Laplanche J. & Pontalis J.B. (1986) Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης. Αθήνα: Κέδρος

Στεφανάτος Γ. (2013) Η εφηβεία, «φτωχός συγγενής» ή όψιμο τέκνο της ψυχανάλυσης;. Στο Στεφανάτος Γ. (επ.) Ψυχανάλυση και εφηβεία, Κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, Αθήνα: Εστία

Winnicot D. (2013) Σύγχρονες έννοιες για την αν’απτυξη του εφήβου και οι επιπτώσεις τους στην εκπαίδευση.  Στο Στεφανάτος Γ. (επ.) Ψυχανάλυση και εφηβεία, Κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, Αθήνα: Εστία

Σημειώσεις από τις εισηγήσεις  στο Σεμινάριο Η επικοινωία στον έφηβο: Λόγος, σώμα, πράξεις και νέες τεχνολογίες (2015-2016). Τμήμα Ψυχιατρικής Εφήβων & Νέων, Γ.Ν.Α. Γεννηματάς.

Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό Lapsus.