Κρίσεις πανικού, ένας φαύλος κύκλος

Οι ρίζες του πανικού

Η λέξη πανικός έχει τις ρίζες της στο θεό της Φύσης Πάνα. Η όψη του Πάνα ήταν τόσο αποκρουστική, που όταν τον αντίκρισε η μητέρα του τρόμαξε και τον εγκατέλειψε στο δάσος. Ο Παν, τριγύριζε στα δάση παίζοντας τον αυλό του. Συνήθιζε να επισκέπτεται αιφνίδια τους ανθρώπους στο μεσημεριανό τους ύπνο και να τους προκαλεί πανικό. Σύμφωνα με το μύθο, στην μάχη του Μαραθώνα, όταν τον επικαλέστηκαν οι Έλληνες φωνάζοντας “Παν! Παν! Παν!”, εκείνος εμφανίστηκε και έσπειρε τον πανικό στους Πέρσες, οι οποίοι παράτησαν ασπίδες και όπλα και άρχισαν να τρέχουν πανικόβλητοι…

Πώς είναι να ζεις με τις κρίσεις πανικού;

Οι άνθρωποι που ζουν με τις κρίσεις πανικού, περιγράφουν την εμπειρία τους με ανάλογη αναστάτωση. Η κρίση περιγράφεται ως κάτι αιφνιδιαστικό, τρομακτικό και βασανιστικό. Η ίδια η κρίση πανικού αλλά και η σκέψη αυτής τρυπώνει στο μυαλό, τους ακινητοποιεί και δεν τους επιτρέπει ξεφύγουν όσο κι αν το επιθυμούν.

«Όταν με πιάνει κρίση πανικού νιώθω να μου κόβεται η αναπνοή, φοβάμαι πως θα πεθάνω. Αφού περάσει, σκέφτομαι διαρκώς αν θα μου ξανασυμβεί κι αυτό με τρελαίνει!», λέει η Άννα 25 ετών.

Η εμπειρία των κρίσεων πανικού για τον καθένα είναι διαφορετική, αλλά ο κοινός παρονομαστής είναι ο έντονος φόβος και η δυσφορία που βιώνει το άτομο για λίγα λεπτά, συνήθως αιφνίδια και χωρίς προφανή κίνδυνο. Η κρίση πανικού περιλαμβάνει ποικίλα σωματικά συμπτώματα όπως, ταχυκαρδία, εφίδρωση, τρέμουλο, λαχάνιασμα, αίσθημα πνιγμονής, ζάλη, ρίγη ή εξάψεις, αποπροσωποποίηση ή αποπραγματοποίηση, φόβο απώλειας ελέγχου ή φόβο θανάτου.

Λόγω του ότι η συμπτωματολογία των κρίσεων πανικού προσιδιάζει σε σωματικές ασθένειες, το άτομο πιστεύει πως του συμβαίνει κάτι σοβαρό. Η πεποίθηση αυτή με τη σειρά της προκαλεί έντονη ανησυχία, συχνά απόγνωση, απελπισία και την αίσθηση ότι απειλείται η ζωή του. Μέχρι το άτομο να κατανοήσει τι είναι αυτό που του συμβαίνει, συχνά νιώθει πώς θα χάσει το μυαλό του.

Η πρώτη κρίση πανικού μπορεί να είναι τόσο έντονα τραυματική, που το άτομο να θυμάται την εμπειρία αυτή αναλυτικά ακόμα και μετά από χρόνια. Αυτή η στιγμή μοιάζει να σηματοδοτεί μια σημαντική αλλαγή, πρόκειται κάποιες φορές για το πέρασμα σε μια ζωή με φόβο, ανασφάλεια και ντροπή. Πολλές φορές όσοι πάσχουν από κρίσεις πανικού αναφέρουν πως ο πανικός είναι σαν να τρυπώνει σταδιακά στη ζωή τους, χωρίς αρχικά να το συνειδητοποιούν, αλλά και χωρίς να μπορούν να κάνουν κάτι για αυτό.

Συχνά όταν οι κρίσεις πανικού εγκαθίστανται με τη μορφή της διαταραχής πανικού συνοδεύονται από αγοραφοβία. Το άτομο βιώνει σημαντικό άγχος όταν βρίσκεται σε μέρη από όπου η διαφυγή σε μια πιθανή κρίση πανικού είναι δύσκολη. Συνήθως ο φόβος εκδηλώνεται όταν το άτομο είναι μόνο του ή μακριά από το σπίτι, μέσα σε πλήθος, σε γέφυρες ή στα ταξίδια. Αναπτύσσει μια αποφευκτική συμπεριφορά ή αναγκάζεται σε κάποιες περιπτώσεις να υπομείνει μια στρεσογόνο για εκείνο κατάσταση με έντονη ενόχληση και άγχος.

Οι επιπτώσεις στην προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική ζωή μπορεί να είναι σοβαρές. Το άτομο που πάσχει, συχνά πιστεύει πως οι άλλοι νιώθουν λύπηση ή δεν κατανοούν το βιώμά του και εγκλωβίζεται σε έναν φαύλο κύκλο. Απομονώνεται από το περιβάλλον, μένοντας μόνο με τον πανικό του, ενώ οι όποιες προσπάθειες προσέγγισης, προκαλούν απογοήτευση ενισχύοντας την απόσυρσή. Η απομόνωση προσφέρει ανακούφιση, καθώς το άτομο νιώθει ότι έτσι προστατεύει την ευαίσθητη ψυχική του ισορροπία, αλλά την ίδια στιγμή προκαλεί και μεγαλύτερο άγχος. Οι συντροφική σχέση συχνά απειλείται, η κοινωνική ζωή συρρικνώνεται και το άτομο αισθάνεται ότι δεν μπορεί να ακολουθήσει τις φυσιολογικές κοινωνικές δραστηριότητες των συνομηλίκων. Στην εργασία, οι συχνές άδειες θέτουν σε κίνδυνο τη θέση του εργαζόμενου, η αγωνία για μια επικείμενη κρίση περιορίζει την αποδοτικότητα, συχνά το άτομο αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες. Πολλές φορές για να αποφύγει τα σχόλια, αναγκάζεται να φορέσει «μια μάσκα φυσιολογικότητας» αποκρύπτοντας τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, πράγμα που λειτουργεί επιβαρυντικά στην ήδη πληγωμένη εικόνα του εαυτού.

Τα άτομα που παρουσιάζουν κρίσεις πανικού, συχνά διστάζουν για χρόνια να μοιραστούν την εμπειρία τους με κάποιον ειδικό. Είναι πολύ σημαντικό, όταν το κάνουν, ο γιατρός να πληροφορήσει και να κατευθύνει σωστά το άτομο στην αναζήτηση βοήθειας. Στην περίπτωση που υποβιβάσει ή παραγνωρίσει τα συμπτώματα και δεν καταφέρει να παρέχει την απαιτούμενη συναισθηματική στήριξη, αυτό μπορεί να αποδειχθεί μια ιδιαίτερα τραυματική εμπειρία, που οξύνει την απομόνωση, τη ντροπή και την κρυψίνια.

 Πώς δημιουργούνται οι κρίσεις πανικού;

Αλήθεια, για ποιό λόγο όμως δημιουργείται και συντηρείται μια τόσο επώδυνη για τον ψυχισμό και το σώμα κατάσταση όσο οι κρίσεις πανικού και η επακόλουθη συχνά αγοραφοβία;

Η έρευνα που σχετίζεται με τις κρίσεις πανικού στοχεύει ως επί το πλείστον στην γνωσιακή κατανόηση και διαχείριση των κρίσεων ή τη φαρμακοθεραπεία. Οι ψυχαναλυτικά προσανατολισμένες έρευνες είναι περιορισμένες αν και αποδεικνύονται αναγκαίες. Η ψυχανάλυση προσπαθεί να προσεγγίσει τις ασυνείδητες διεργασίες που εμπλέκονται στην ανάπτυξη και συντήρηση των κρίσεων και να αποκαλύψει το νόημα πίσω από τα συμπτώματα.

Το σύμπτωμα, αποτελεί έναν συμβιβασμό ανάμεσα σε μια ασυνείδητη συγκρουσιακή επιθυμία και τον μηχανισμό άμυνας, που καλείται να μεταμφιέσει αυτή την επιθυμία ή φαντασίωση καθιστώντας την λιγότερο απειλητική για το Εγώ του ατόμου, κρατώντας την μακριά από το συνειδητό. Το σύμπτωμα λοιπόν, φέρει ένα συγκεκριμένο ψυχικό νόημα για το άτομο που υποφέρει.

Στον πυρήνα της ψυχικής λειτουργίας όσων εμφανίζουν κρίσεις πανικού και αγοραφοβία θα βρούμε μια έντονη επιθυμία για εξάρτηση και φροντίδα, ζητήματα που σχετίζονται με τον αποχωρισμό και την αυτονόμηση και έντονα συναισθήματα θυμού προς τους σημαντικούς Άλλους, που όμως δεν αναγνωρίζονται ως τέτοια. Η ψυχαναλυτική σκέψη συνδέει την αγοραφοβία με κάποια πρώιμη απώλεια ή άγχος αποχωρισμού, η οποία πιθανόν δημιουργεί ευαισθησία και σε επίπεδο νευρικού συστήματος και η οποία αναζωπυρώνεται στην ενήλικη ζωή, υπό το φόβο κάποιας φαντασιωσικής ή πραγματικής εγκατάλειψης.

Οι Brusch et al (1999) προτείνουν ένα ψυχοδυναμικό θεωρητικό σχήμα για την διαταραχή πανικού. Η θεώρηση αυτή χρήζει περαιτέρω επιβεβαίωσης, είναι ωστόσο ενδεικτική της εμπλοκής των συναισθημάτων της εξάρτησης, του φόβου απώλειας και του θυμού στη συμπτωματολογία των κρίσεων πανικού.

Σύμφωνα με αυτό το θεωρητικό μοντέλο, το άτομο που αργότερα αναπτύσσει κρίσεις πανικού, πιθανόν κατά την παιδική ηλικία, λόγω βιοχημικής ευαισθησίας ή τραυματικών πρώιμων σχέσεων, να ανέπτυξε μια φοβική εξάρτηση από τα πρόσωπα φροντίδας. Τα πρόσωπα από τα οποία εξαρτάται το παιδί την ίδια στιγμή βιώνονται ως αναξιόπιστα, ασταθή και απορριπτικά. Το παιδί χρειάζεται τους σημαντικούς Άλλους για την ασφάλειά του, όμως νιώθει ταυτόχρονα έντονο θυμό προς εκείνους. Ο θυμός αυτός θα μπορούσε φαντασιωσικά να αποτελέσει απειλή για το δεσμό με τα πρόσωπα από τα οποία εξαρτάται και αυτός ο κίνδυνος είναι πηγή σημαντικού άγχους. Έτσι, στα πλαίσια ενός φαύλου κύκλου, ο θυμός πυροδοτεί το φόβο μιας ενδεχόμενης απώλειας, που με τη σειρά του ενισχύει την φοβική εξάρτηση.

Η ψυχική αυτή λειτουργία αναζωπυρώνεται στην ενήλικη ζωή όταν το άτομο βιώσει καταστάσεις (π.χ. απώλεια ή αποχωρισμό πραγματικά ή φαντασιωσικά κλπ.), που θα θέσουν σε κίνδυνο τη στενότητα του δεσμού του με κάποιον σημαντικό Άλλο. Ο φόβος της απώλειας πυροδοτεί έντονο θυμό, που ενεργοποιεί το σήμα άγχους και τους μηχανισμούς άμυνας, προκειμένου να κινητοποιήσουν και να προστατέψουν το Εγώ από τις απειλητικές διεγέρσεις. Ο ψυχισμός συνήθως χρησιμοποιεί τον αντιδραστικό σχηματισμό, την ακύρωση, την άρνηση, τη μετάθεση ως μηχανισμούς που θα παραμερίσουν το θυμό και θα τον αντικαταστήσουν με αντισταθμιστικά συναισθήματα. Όταν αυτή η διεργασία αποτύχει, το Εγώ κατακλύζεται από τραυματικό πλέον άγχος που οδηγεί στην κρίση πανικού και τα σωματικά συμπτώματα. Ο θυμός απωθείται και εξασφαλίζονται δευτερογενή οφέλη, που τελικά είναι προτιμότερα για τον ψυχισμό, παρά την σφοδρότητα των συμπτωμάτων που συντηρούν.

Η κυρία Γ. 32 ετών, ανέπτυξε κρίσεις πανικού μετά τον γάμο της, όταν ο άντρας της εντατικοποίησε την εργασία του και εκείνη ένιωσε απομονωμένη. Η θεραπεία ανέδειξε ότι η κυρία Γ. είχε αρχίσει να νιώθει ότι οι δικές της επιθυμίες δεν θα αναγνωρίζονταν και αυτό της δημιουργούσε θυμό. Ο φόβος ότι η οργή της θα κατέστρεφε τη σχέση της, οδήγησε στο να την καταπνίξει εκδηλώνοντας όμως κρίσεις πανικού. Η παραγνώριση της δικής της επιθυμίας και ο επακόλουθος ανομολόγητος θυμός, όπως φάνηκε, είχε σφραγίσει την παιδική της ηλικία, όταν αναγκάστηκε να καταπνίξει την αγάπη που είχε στη ζωγραφική, προκειμένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των γονέων της για υψηλή ακαδημαϊκή απόδοση.

Πώς μπορεί να βοηθήσει η Ψυχανάλυση στην αντιμετώπιση των κρίσεων πανικού;

Το αίσθημα του αιφνίδιου που συνοδεύει συνήθως τις κρίσεις σχετίζεται με το ότι το άτομο δεν συνειδητοποιεί το νόημα των παραγόντων που προκαλούν το στρες και των ψυχικών κινήσεων που οδηγούν στον πανικό. Η ψυχαναλυτική διαδικασία επιτρέπει στο θεραπευόμενο να κατανοήσει τα συγκαλυμμένα αίτια πίσω από τις κρίσεις και να αποκτήσει μεγαλύτερη επίγνωση των συναισθημάτων του. Μέσω της μεταβίβασης, της αξιοποίησης δηλαδή των συναισθημάτων και των ασυνείδητων επιθυμιών του ατόμου που προβάλλει στον θεραπευτή, η θεραπεία αποκαλύπτει τις ενδοψυχικές συγκρούσεις που προκαλούν τα συμπτώματα και βοηθά να σπάσει ο φαύλος κύκλος που τα συντηρεί.

* Το άρθρο αποτελεί αναδημοσίευση από το περιοδικό Lapsus

Βιβλιογραφία

Busch, F., Milrod B. & Singer M., (1999), Theory and Technique in Psychodynamic Treatment of Panic Disorder, J Psychother Pract Res. 1999 Summer; 8(3): 234–242.

Busch F. & Milrod B. (2009), Psychodynamic Treatment of Panic Disorder, Clinical and Research Assessment, Handbook of Evidence-Based Psychodynamic Psychotherapy, Chapter 2 R.A. Levy, J.S. Ablon (eds.),

Kaplan H. & Sadock B. (2000), Ψυχιατρική, τόμος Β’, κεφ. 16, Αγχώδεις Διαταραχές, Εκδ. Λίτσας

Laplanche J. & Pontais J.B. (1986). Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης, Εκδ. Κέδρος

Milrod B, Leon A, Busch F. et al (2007). A Randomized Controlled Clinical Trial of Psychoanalytic Psychotherapy for Panic Disorder. Am J Psychiatry; 164:1–8

Perrone J.., Vickers M. & Wilkes L. (2013). Facing Adversity: Authentic Stories of Living and Working with Panic Attacks. Employ Respons Rights J, 25:257–275

http://mythagogia.blogspot.gr/2014/02/blog-post_5790.html